Erzurum’un tarihi ve kültürüne katkı manasında çalışmalarını sürdüren ve bir çok mevzuda derleyici ve ders niteliğinde yazılar kaleme alan Prof. Dr. Hakan Hadi Kadıoğlu, İkili Minareli Medrese’nin “Taç Kapısında Türk Cihan Algısı Nakışı” araştırdı.
Prof. Dr. Hakan Kadıoğlu, İkili Minareli Medresenin portalında çerçeve içerisindeki motifte bir kemer altında, adeta onu omuzlamış haldeki çift başlı karakuş hayat ağacının üzerinde durduğunu hatırlatarak, “Hayat ağacı yerden yükselmekte ay biçimli bir rozetten geçerek Gök’e yükselmektedir. Böri~kurt başlı, pullu gövdeli iki ejderha hayat ağacını sarmaktadır. Hayat ağacının daları hurma biçiminde resmedilmiş, kolları ortasında nar biçimli meyveler ve küçük kuş figürleri görülmektedir. Çift başlı karakuş ya da kartalın Umay~Huma kuşunu temsil ettiği de düşünülmektedir. Hayat ağacının kısımları göğün katmanlarını karşılamaktadır. Kısımları ortasında Hüma’nın yavruları ve kutsal meyveler bulunmaktadır. Karakuş Türklerde büyük ve yırtıcı kuşları tanımlar.” dedi.
“Tarih öncesinden bu yana daima vardı”
Hayat Ağacı’nın başlı başına üzerinde durulan bir bahis olduğunu ve etraflıca araştırıldığını, doğu ve batı uygarlıklarında değişik biçimlerine rastlandığını tabir eden Kadıoğlu, kelamlarına şöyle devam etti, “ Hayat Ağacı’na dair Eliade şunları yazmaktadır; “Tarih öncesinden başlayarak karşılaştığımız en yaygın mitsel dünya merkezi kozmik dağ ve dünya ağacıdır. Bu imgelere hem Altay halklarında hem de Asya’nın her yerinde rastlanır. Altay Tatarları Bay Ülgen’in göğün oratasında, Altın Dağ (Al-tau~ Altay) oturduğuna inanır. Abakan Tatarları buna ‘Demir Dağ’ ismini verir.” And, Demir Kazık isimli ağacın yerden Kutup Yıldızına kadar uzandığına inanan eski Türklere nazaran yedi kat gök olduğu, cennetin burada yerleştirildiği ve göklerin en üstününün dokuzuncu gök olduğu niyetinin bulunduğunu söz etmektedir.”
“Huma Kuşu Erzurum ile özdeşleşmiş gibidir”
Gök ile yeri bağlayan Hayat Ağacı şamanik ayin sırasında şamanın göğe, gezegenlere yükselmesinde aracılık yaptığını belirten Prof. Dr. Hakan Kadıoğlu, Hayat Ağacı’nın kısımları ortasındaki kuşların doğmamış şaman ruhları olduğuna inanıldığını belirterek, “Bu son fikre nazaran ağacın zirvesinde bulunan çift başlı kartal da muhtemelen Ayıg Toyon’u simgelemektedir. Bir öbür fikre nazaran ise bu kuşlar mevtten sonra gidilen öbür dünyaya ruhların geçişini sağlamaktadır. Şaman ayinlerinde, şamanın hayat ağacının kollarını kullanarak göğe çıkışında karakuşun bulunduğu kapıdan geçmesi gerekmektedir. Bu ayinlerdeki şaman hareketlerinin günümüzde Siirt’te “Harahusta”, Urfa ve Adıyaman’da “Karakustana”, Hınıs’ta “Yarkusta” denen kartal oyununda yaşadığı görülmektedir. Yakutiye Medresesi’nin portalında bulunan tıpkı tabiattaki motifte alt sırada görülen aslan ve pars figürleri ise ayin sırasında göğe yükselen şamanı yahut sıradan insanları makûs ruhlardan koruyan bekçilerdir. Umay, hayat ağacının sahibi ana tanrıçadır. Doğum ve doğacak çocukların koruyucusudur. Gök Tengri inancında Rabden sonraki en kıymetli varlıktır. Eski Türk yazıtlarında Tanrı’nın yanında, orta sıra yalnızca onun ismi geçmektedir. Hakas halkı Imay Ece, Sibirya Yakut’ları Ayısıt ismini verdikleri umay bazen de Humay olarak isimlendirilir ve Hüma kuşu ile bütünleşik manaları vardır. Hüma kuşu türküsüyle günümüzde Erzurum ile özdeşleşmiş üzeredir.” formunda konuştu.
“Motifin derinlemesine anlatılması gerek”
Çifte Minareli Medrese portalında olmayıp Yakutiye Medresesi’nin kapısında bulunan ‘şemse’ denen rozetler ise ay, güneş ve öteki gezegenleri temsil ettiğini söyleyen Kadıoğlu, “ Bu figürler gün ve ay tapıncına ilişkindir. Günümüzde ay ve yıldız olarak bayrağımızda, âlemlerde yer almaktadır. İkili Minareli Medrese portalındaki motifte yer alan ejderha figürü kozmogonik manalıdır. Kâinatı kuşatmaktadır. Zati buna yılan, nek yılan, büke ya da cihan denilmektedir. Türk mitolojisinde yer ve gök cihanları vardır. Yer cihanı pulsuz, düz, boru üzere vücuda sahip iken gök cihanı pullu, kanatlı olarak tasvir edilmişlerdir. Sıhhat, uzun ömür ve hükümranlık manaları da yüklenmektedir. Kainatların vakit içerisinde biçim değiştirerek kurt başı halini kazandığı görülür. Bu biçim kayması manasında kayma olarak görülmektedir. Gök kubbe ve Tanrı’ya ulaşma manasındaki kozmik simge alp manasında kullanılmıştır. Bu son formuna Gök Türk, Uygur ve Selçuklu devri yapıtlarında rastlanılmaktadır. Türk fikrinin günümüze ulaşan maddi varlığını oluşturan bu yapıtın üstte temas edilen manalarını yansıtacak biçimde yayımlanmasını bundan ötürü dilek etmekteyiz. İkili Minareli Medrese kapısındaki bu motifin derinlemesine anlatılmasının yolu tahminen de nitelikli bir fotoğrafla mümkün olurdu.” diye konuştu.
İHA
