Osmanlı mezar taşlarındaki sembollerin manaları hakkında bilgi veren Araştırmacı-Yazar Fatih Çavuş, “Osmanlı mezar taşlarının barındırdığı işaretleri, o periyotta halk biliyordu. Osmanlı’da heykel yapmadığı için bunu dine uygun bir halde hem hoş bir sınır sanatıyla hem de Kuran’da geçen, Türk kültüründe olan motifleri dine aykırı düşmeyecek bir formda mezar taşlarına işlemişti” dedi.
Tarihi mezar taşlarını araştıran müellif Fatih Çavuş, üniversite yıllarında Osmanlı ve Cumhuriyet devri mezarlarını gezmeye başladı. Meşhur simaların mezarlarını keşfeden 42 yaşındaki Çavuş, harap olan mezar taşlarının korunması için yetkililere bilgi vererek tarihi mezar taşlarının gelecek jenerasyonlara aktarılması için çalışıyor. Genç yaştan itibaren yaptığı araştırmalarla 3 kitap hazırlayan Çavuş, mezar taşlarındaki sembolleri aydınlatıyor. Osmanlı mezar taşlarındaki sembolleri, o periyotta halkın yorumlayabildiğini tabir eden Fatih Çavuş, sanatlı ve edebi taşları anlattı.
“Türk-İslam geleneğinde heykel yapmak yoktur, Osmanlı motifleri mezar taşlarına işlemişti”
Osmanlı’nın mezar taşlarına Türk kültürüne uygun motifler işlediğini söyleyen araştırmacı – muharrir Fatih Çavuş, “Üniversitede öğretmenlik okurken, müelliflerin mezarlarını merak edip Osmanlı ve Cumhuriyet mezarlıklarını gezerdim. Bu sırada, Osmanlı mezar taşlarıyla alakalı arkadaşlar çeşitli bilgiler söylerdi. Ben de okuduğum vakit anlatılan kulaktan dolma bilgilerin, benim okuduğumla tıpkı olmadığını fark ettim. Bundan ötürü da Osmanlı mezar taşlarını araştırmaya başladım. Bu süreçte de ortaya 3 tane kitabım çıkmış oldu. Osmanlı mezar taşlarının barındırdığı tasavvufi işaretler vardır. Bunları o periyotta halk biliyordu. Bir lale olduğu vakit bunun Allah’ı temsil ettiğini, bir gül olduğu vakit Hz. Peygamberi temsil ettiğini beşerler anlayabiliyordu. Yazıyı okuyamasa bile halkta dini bir yaşantı olduğu için daha şuurluydu. Bu yüzden yapılan sembolleri halk yorumlayabiliyordu. Bir kişi yazıyı okuyamasa bile, bir çocuk bile olsa bu, tabak içinde bir meyve gördüğü vakit bunun bir cennet meyvesi, Kuran-ı Kerim’de geçen bir meyve olduğunu ve bunun bir dua niyetine geçtiğini anlayabiliyordu. Yahut bir mezar taşında biz bir kandil motifi görüyoruz. Kandil o periyot de ne işe fayda? Aydınlatmaya yarıyordu. Birebir formda bir gönderme yapılıyordu; ‘Allah’ım burada yatan kişinin kabrini nurlandır’ manasında dua niyetine geçen sembollerdi. Türk-İslam geleneğinde heykel yapmak yoktur. Osmanlı’da heykel yapmadığı için bunu dine uygun bir biçimde hem hoş bir sınır sanatıyla hem de Kuran’da geçen, Türk kültüründe olan motifleri dine aksi düşmeyecek bir biçimde mezar taşlarına işlemişti” tabirlerini kullandı.
“Fesin halinden, büyüklüğünden yahut durumundan hangi padişah devrinde yattığını anlayabiliyoruz”
Sultan 2. Mahmud periyodundan itibaren kullanılan feslerin mezar taşlarına işlendiği hakkında bilgi veren Çavuş, “Klasik devir dediğimiz devirde, 15-16-17 ve 18. yüzyılda insanların taktıkları başlıklar onların rütbelerini gösteriyordu. Mesela padişahlar yahut sadrazamlar kallavi bir kavuk takıyorlardı. İlim adamları örfi kavuk dediğimiz, kavuklar takıyorlardı. Tarikatlarda bulunan şahıslarda, tarikatlarına ilişkin olan başlıklar takıyorlardı. Hatta bu tarikatlardaki başlıkların her birinin de dilimleri farklıydı. Bu dilimlere nazaran de o tarikatın mensubiyetini anlayabiliyorduk. 12 dilimli olduğu vakit biz bunu Bektaşi tarikatı mensubu olduğunu anlıyorduk. Bir Mevlevi sikkesi gördüğümüz vakit Mevlevi tarikatına bağlı mürid yahut pir olduğunu anlıyorduk. Bunlarda birebir vakitte birebir mezar taşlarına yansıtılmış. Sultan 2. Mahmud ile bir arada bir fese geçiş var. Fesle bir arada biz kavuk tiplerini göremiyoruz. Büsbütün fesleri görmeye başladık. 2. Mahmud kendi fesini oluşturmuş. Sonra oğlu Sultan Abdülaziz’de kendi fes tipini oluşturmuş. Sonra gelen padişah Sultan 2. Abdülhamid’de kendine nazaran bir fes formu geliştirmiş. Biz şu an baktığımızda fesin halinden, büyüklüğünden yahut durumundan hangi padişah periyodunda yattığını anlayabiliyoruz. Birebir vakitte genel olarak da fese baktığımız vakit Sultan 2. Mahmud’dan sonra yaşadığını anlıyoruz. Zira 2. Mahmud’dan evvel daha farklı başlıklar kullanılıyordu” biçiminde konuştu.
“Mezar taşları için ileri düzeyde Osmanlıca bilmek gereklidir”
Mezar taşlarını okumak için ileri düzeyde Osmanlıca bilinmesi gerektiğini belirten Fatih Çavuş, “Mezar taşlarının kendi içerisinde bir hususiyeti var. Matbu Osmanlıca bilmek ne yazık ki yetmiyor. Burada mezar taşı yapılırken bilhassa, özel mezar taşlarında bir şaire, şiir ısmarlanıyor. O kişi hakkında şair, bir şiir yazıyor. Hattat da bu şiiri sınır sanatıyla yazıyor. Yazılan çizgi mermer ustasına gidiyor. Mermer ustası da o sınırı mermere geçiyor. Çeşitli süreçlerden sonra mezar taşı ortaya çıkmış oluyor. Kendi içerisinde hem edebi üslup barındırdığı için hem de o devrin makamlarını anlattığı için mezar taşlarını okumak kolay değil. Burada bir de sınır sanatında istif dediğimiz harflerin iç içe geçmesinden kaynaklı da bir zorluk vardır. Mezar taşları için ileri düzeyde Osmanlıca bilmek gereklidir.
“İstanbul’daki en büyük mezar taşı olan hazire”
Şeyhülislamların mezar taşlarının gösterişten uzak silindir halinde yapıldığını aktaran Çavuş, tıpkı vakitte İstanbul’un en büyük mezar taşı hakkında “Hoca Saadettin Efendi’nin mezarının başındayız. Büyük olan mezar taşı İstanbul’un en büyük tek kesim mezar taşlarından biridir. 3 metreyi aşkın bir uzunluğu vardır. Kendisi Şeyhülislamdır. Sultan 3. Mehmed Edirne seferine gittiği vakit yanında bulunuyor. Hatta bir orta ordu bozguna uğrar üzere olmuş. Padişah geri çekilir üzere olunca şahsen padişahı yüreklendiren kişidir. Peygamber Efendimizin (S.A.V.) hırkasını alan padişahı gören ordu manevi olarak güçlendiği için düşmanın üstüne yürüyor. Ve Meydan Muharebesini Osmanlı kazanmış oluyor. Birebir vakitte bu türlü bir unvana sahiptir. Bıraktığı eserler ve tarihi kitaplar hala okunur. Kendisi Yavuz Sultan Selim’in de dostu olan Hasan Can’ın da oğludur. Hem İslam dünyasında hem de Türk tarihinde yeri olan kıymetli bir yere sahip şeyhülislamdır. Yanında bulunanlarda kendi oğludur. Tekrar onlardan da şeyhülislamlar çıkmıştır. Bu hazirede yeniden İstanbul’daki en büyük mezar taşı olan hazire olarak geçer” diye konuştu.
“Keşke bu mezar taşının altında yatan ben olsaydım”
Osmanlı mezar taşlarının estetiğini anlatan Fatih Çavuş, “Osmanlı mezar taşlarında görebileceğimiz en hoş sınırlardan biridir. Sultan 2. Mahmud’un da çizgi hocası olan Mustafa Rakım Efendi’nin yazmış olduğu bir mezar taşının başındayız. Bu mezar taşının en değerli özelliği, Mustafa Rakım üzere büyük bir hattatın bize bırakmış olduğu hoş bir yazıdır. Bunu doğal ki hattatlar daha âlâ anlar lakin bakıldığı vakit harflerin iç içe geçişi yani istifi noktasında hattatların bizlere aktardığı en hoş yazılı mezar taşlarından bir adedidir. Sonrasında gelen tekrar devrin meşhur hattatlarından, Hattat Sami Efendi der ki; ‘Bir daha bu türlü mezar taşı yazılamaz, müellifim diyenin alnını karışlarım’. Birebir vakitte şunu ek ettiği söylenir; ‘Keşke bu mezar taşının altında yatan ben olsaydım’” dedi.
İHA
